Η ιστορία του χειρογράφου
Ένα μοναδικό μεσαιωνικό χειρόγραφο έκανε την εμφάνισή του στη δημοπρασία του οίκου Sotheby’s στο Λονδίνο το 1966. Επρόκειτο για το χειρόγραφο του Μιχαήλ της Ρόδου, μια συλλογή διαφόρων επιστημονικών και πρακτικών κειμένων της πρώιμης Αναγέννησης, πλούσια εικονογραφημένο από τον ίδιο τον συγγραφέα. Το βιβλίο περιλάμβανε πραγματείες για την αστρολογία, τον υπολογισμό του χρόνου και των εορτών, τα μαθηματικά, αλλά και τη ναυπηγική τέχνη, τον εξοπλισμό και τα ταξίδια των πλοίων της εποχής («πορτολάνοι»), πράγματα για τα οποία ελάχιστα ήταν γνωστά μέχρι τότε.
Το βιβλίο τράβηξε αμέσως την προσοχή των ειδικών, αλλά, πριν το πολύτιμο χειρόγραφο μελετηθεί, εξαφανίστηκε ξανά στα χέρια του άγνωστου αγοραστή. Το 2000, το χειρόγραφο θα πωληθεί ξανά και ο ιδιοκτήτης του θα δώσει επιτέλους την άδεια στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ) να μελετήσει διεξοδικά και να εκδώσει το μοναδικό αυτό βιβλίο. Χάρις σε αυτήν τη μελέτη αλλά και στα πλούσια βενετικά αρχεία της εποχής κατέστη δυνατή η ανίχνευση της συναρπαστικής ιστορίας του Μιχαήλ της Ρόδου, ενός μοναδικού ναυτικού-λογίου του 15ου αιώνα.
Ναυτικός στην υπηρεσία της Γαληνοτάτης
Η απεικόνιση του ναύσταθμου της Βενετίας περιλαμβάνει ένα γενικό σχέδιο διάταξης των χώρων και επιπλέον μικρά προοπτικά σχέδια λεπτομερειών, που δίνουν πληροφορίες για τη μεγαλύτερη ναυτική εγκατάσταση της Μεσογείου, την οποία επισκέφθηκε ο Dummer. ©British Library, King’s MS 40.
Το σύντομο βιογραφικό σημείωμα που συμπεριέλαβε στο βιβλίο του ο Μιχαήλ μάς επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τους βασικούς σταθμούς της περιπετειώδους ζωής του.
Η καριέρα του Μιχαήλ στο βενετικό ναυτικό ξεκίνησε ιδιαίτερα ταπεινά, όταν το 1401 προσελήφθη ως κωπηλάτης σε μία από τις βενετικές γαλέρες στο λιμάνι της Μανφρεντόνια. Η πρόσληψη ξένων στο βενετικό ναυτικό δεν ήταν άγνωστη, καθώς η ανάγκη για εργάτες, ναυτικούς και πολεμιστές ήταν πάντα έντονη στη Βενετία, η οποία προσπαθούσε εκείνη την εποχή να σταθεροποιήσει και να επεκτείνει την ισχύ της στη Μεσόγειο, ιδιαίτερα ενάντια στους Γενοβέζους και τους Οθωμανούς. Είναι άγνωστοι οι λόγοι που ώθησαν τον Μιχαήλ να μεταναστεύσει στην Ιταλία, αλλά η ελπίδα της θαλασσινής περιπέτειας και του γρήγορου πλουτισμού ήταν μάλλον αρκετή για να τον ωθήσουν να κάνει κάτι τέτοιο. Ακόμη και οι απλοί κωπηλάτες εκείνη την εποχή (πάντα ελεύθεροι πολίτες και ποτέ δούλοι ή κατάδικοι) λάμβαναν ικανοποιητικό μισθό, ενώ είχαν και το δικαίωμα μεταφοράς δικού τους εμπορεύματος και μεριδίου από τα λάφυρα.
Ο δαιμόνιος νεαρός Ρόδιος σύντομα θα προβιβαστεί σε μαθητευόμενο και έπειτα σε κανονικό υπαξιωματικό, κερδίζοντας, καθώς φαίνεται, την εκτίμηση των Βενετών κυβερνητών και επί 43 χρόνια θα συμμετάσχει σε 44 ταξίδια εντός και εκτός Μεσογείου, ενώ συχνά θα λάβει μέρος και σε σκληρές μάχες. Μεταξύ των ταξιδιών του, ο Μιχαήλ θα εγκατασταθεί στη Βενετία και θα παντρευτεί μια Βενετή, αποκτώντας βασικά δικαιώματα Βενετού πολίτη. Ταυτόχρονα, θα επιδιώκει συνεχώς τη βελτίωση της μόρφωσής του, παρακολουθώντας σχολεία πρακτικής άλγεβρας (πολύ δημοφιλή στους εμπόρους της εποχής), αλλά και μαθαίνοντας να γράφει και να διαβάζει στα βενετικά (το χειρόγραφό είναι εξολοκλήρου γραμμένο στα βενετικά, παρότι ο Μιχαήλ ήταν σίγουρα ελληνόφωνος, όπως μαρτυρά μια ελληνική προσευχή γραμμένη με λατινικούς χαρακτήρες).
Προσπαθώντας να δώσει ώθηση στην καριέρα του, ο Μιχαήλ θα έλθει αντιμέτωπος με τη γραφειοκρατία της Βενετίας αλλά και με κάποιο ρατσισμό, καθώς οι επιτροπές του ναυτικού προτιμούν τους ντόπιους έναντι των ξένων για τις σημαντικές θέσεις στα καλοπληρωμένα ταξίδια που πραγματοποιούσαν οι εμπορικές γαλέρες. Έτσι, το 1434, θα ξεκινήσει να συντάσσει το χειρόγραφό του, όχι ως ένα απλό σημειωματάριο για προσωπική χρήση, αλλά ως ένα πολυτελές και εικονογραφημένο portfolio απόδειξης των γνώσεών του, με το οποίο έλπιζε να κερδίσει την εύνοια των Βενετών αξιωματούχων.
Καθώς φαίνεται, το έργο του δεν θα έχει την ανάλογη ανταπόκριση, και ο ίδιος λίγες φορές θα προσληφθεί σε κάποια από τις θέσεις που επιδίωκε. Όπως γνωρίζουμε και από τα βενετικά αρχεία, ο Μιχαήλ θα πεθάνει φτωχός και άσημος το 1445 στη Βενετία, έχοντας συνταξιοδοτηθεί στην υπηρεσία ζυγίσματος του ναυστάθμου. Άδοξο τέλος για μια μοναδική προσωπικότητα με τόσο περιπετειώδη ζωή.
Ένας πρώιμος ουμανιστής ταπεινής καταγωγής
Το ποικίλο (και ίσως όχι τόσο επιστημονικό για τα σημερινά δεδομένα) περιεχόμενο του χειρογράφου του Μιχαήλ δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει, καθώς τα ενδιαφέροντα των ουμανιστών της πρώιμης Αναγέννησης επεκτείνονταν σε πολυάριθμους κλάδους. Ακόμη και η παραδοσιακή τέχνη της ναυπηγικής ανήκε στα ενδιαφέροντα αυτών των ανθρώπων, όπως φαίνεται και σε άλλα χειρόγραφα (ακόμη και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι είχε ασχοληθεί με παρόμοια θέματα στα χειρόγραφά του).
Αυτό όμως που κάνει το έργο του Μιχαήλ μοναδικό είναι ότι δεν επρόκειτο για το έργο ενός επιστήμονα, ενός ευγενή ή ενός μοναχού, αλλά ενός απλού ναυτικού, ενός αυτοδίδακτου ουσιαστικά λογίου με άσβεστη δίψα για γνώση και μόρφωση, αλλά και με την επιθυμία παρουσίασης αυτών των γνώσεων στο κοινό. Εξίσου σημαντικά ήταν το ζωγραφικό ταλέντο του Μιχαήλ και η προσπάθεια οπτικοποίησης κυρίως των ναυπηγικών του γνώσεων σε μια εποχή που κάτι τέτοιο ήταν σχεδόν άγνωστο.
Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι ένα δεύτερο παρόμοιο χειρόγραφο-σημειωματάριο γράφτηκε αμέσως μετά το χειρόγραφο του Μιχαήλ. Πρόκειται για το βιβλίο του Γεωργίου της Μεθώνης, το οποίο περιλαμβάνει παρόμοια κείμενα, καθώς και μια πραγματεία για τη μουσική, αφού ο συγγραφέας του ήταν σαλπιγκτής που είχε υπηρετήσει κάποια χρόνια στο ναυτικό. Ίσως δεν είναι τυχαίο που και οι δύο συγγραφείς προέρχονταν από τον χώρο της Ελλάδας.
Η κατασκευή και ο εξοπλισμός των πλοίων
Απεικόνιση των καταρτιών και των πηδαλίων ενός πλοίου από το χειρόγραφο του Μιχαήλ της Ρόδου
Όπως είναι φυσικό, ένα μεγάλο τμήμα του χειρογράφου καλύπτει θέματα ναυπηγικής και εξοπλισμού των πλοίων της εποχής, κυρίως των κωπήλατων πλοίων, στα οποία ο συγγραφέας είχε πραγματοποιήσει όλα του σχεδόν τα ταξίδια. Ο Μιχαήλ, ωστόσο, δεν ήταν ναυπηγός και το κείμενό του δεν είναι ένα εγχειρίδιο ναυπηγικής αλλά ένας κατάλογος διαστάσεων των βασικών τμημάτων των πλοίων. Λείπουν, με άλλα λόγια, τα πραγματικά μυστικά της τέχνης του ναυπηγού, τα οποία τότε, όπως και τώρα, οι παραδοσιακοί ναυπηγοί σπάνια μοιράζονταν, διαφυλάσσοντάς τα ως κόρη οφθαλμού. Ο τρόπος καταγραφής, όμως, αντικατοπτρίζει τις βασικές αρχές της κατασκευής της εποχής, οι οποίες επιβιώνουν και στη σημερινή παραδοσιακή ναυπηγική της Μεσογείου. Πηγή για το κείμενο του Μιχαήλ αποτέλεσαν πιθανότατα οι διάφορες καταγραφές που οι βενετικές αρχές είχαν ζητήσει από τους αρχιμάστορες του ναυστάθμου, προσπαθώντας να διαφυλάξουν τη ναυπηγική τέχνη τους.
Περισσότερο πλήρεις και πρακτικές είναι οι πληροφορίες για τον εξοπλισμό και τον εξαρτισμό των πλοίων της εποχής, κάτι που άλλωστε ήταν και το βασικό καθήκον του συγγραφέα. Το ναυπηγικό κείμενο του Μιχαήλ είναι, ουσιαστικά, η πρώτη καταγραφή της βενετικής ναυπηγικής παράδοσης του 15ου αιώνα και αποτελεί μια πραγματικά άμεση και μοναδική ματιά στον κατά τα άλλα άγνωστο κόσμο των εμπειρικών ναυπηγών της εποχής.
Ο ρόλος των Ελλήνων στα ναυπηγεία της Βενετίας κατά τον 15ο αιώνα
Ο βενετικός ναύσταθμος ήταν κατά τον 15ο αιώνα το μεγαλύτερο κέντρο ναυπηγικής της Μεσογείου, επιτρέποντας στη Βενετία να έχει τον ισχυρότερο στόλο στην περιοχή και να επικρατεί πλήρως τόσο στο εμπόριο όσο και στον πόλεμο στη θάλασσα. Πολλοί από τους ειδικευμένους τεχνίτες του ναυστάθμου προέρχονταν από το Αιγαίο, καταφέρνοντας μάλιστα να ανέλθουν και στην ιεραρχία του ναυστάθμου. Γύρω στο 1400, ο καλύτερος κατασκευαστής πολεμικών γαλερών ήταν ο Ροδίτης Θεόδωρος Baxon (Βασσάνιος). Αναγνωρίζοντας την αρτιότητα των σκαριών του, οι βενετικές αρχές αναζητούσαν κάποιον ισάξιο διάδοχο του γερο-ναυπηγού, τον οποίον και βρήκαν στο πρόσωπο του ανιψιού του, του Νικόλαου Παλαιοπάνου, επίσης από τη Ρόδο. Μετά τον θάνατο του Θεόδωρου, ο Νικόλαoς θα πάρει τη θέση του και, επί πολλά χρόνια, αυτός και ο γιος του Γεώργιος θα εξοπλίσουν τον βενετικό στόλο με εξαιρετικά πλοία, ενώ θα κατασκευάσουν και την τελευταία γαλέρα που οι Βενετοί θα στείλουν στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο το 1453.
Παραμένει άγνωστο γιατί η Βενετία, μια πόλη-κράτος με μακρόχρονη ναυτική παράδοση, εμπιστευόταν τους Ρόδιους ναυπηγούς για την κατασκευή των πιο σημαντικών πλοίων του στόλου της. Παλαιότερες τεχνικές και μέθοδοι ναυπηγικής είχαν πιθανότατα επιβιώσει στην Ανατολή, και οι Βενετοί, έχοντας συστηματοποιήσει υπερβολικά την παραγωγή πλοίων είχαν απολέσει κάποια μυστικά τα οποία διέσωζαν οι Έλληνες ναυπηγοί της εποχής. Ο ρόλος που αυτοί οι τελευταίοι έπαιξαν στην ανάπτυξη της βενετικής δύναμης ήταν ιδιαίτερα σημαντικός.
Πηγή: http://www.onassis.org/onassis-magazine/issue-68/Michael-tis-Rodou
Περισσότερες πληροφορίες για τον Μιχαήλ της Ρόδου εδώ
